Przykłady cukrów prostych – co warto wiedzieć?

Cukier – wróg publiczny numer jeden? Może. Ale zanim wykreślisz banany z jadłospisu albo podejrzliwie spojrzysz na jogurt naturalny, przeczytaj ten artykuł. Cukier cukrowi nierówny. Nie wszystko, co ma słodki smak, zasługuje na etykietę „złe”.

Cukry proste znajdziesz w owocach, warzywach, pieczywie, mleku, ale też w produktach, które mają więcej wspólnego z marketingiem niż z wysoką wartością odżywczą.

Pytanie brzmi: które z nich warto uwzględnić w codziennej diecie, a które lepiej zostawić na półce sklepowej? Podejdźmy do tego tematu bez demonizowania, ale też bez pudrowania faktów. 

Cukry proste – podstawowa definicja

Na początku dobrze jest się zatrzymać przy samym pojęciu. Cukry proste to inaczej monosacharydy i disacharydy (mono- – pojedyncze, di- – podwójne), czyli węglowodany o nieskomplikowanej budowie chemicznej. 

• Prościej – to małe cząsteczki, które nie wymagają długiego trawienia i szybko trafiają do krwiobiegu.

Wśród monosacharydów najczęściej wymienia się:

• glukozę – podstawowe źródło energii dla mózgu i mięśni,
• fruktozę – naturalnie obecną w owocach i miodzie,
• galaktozę – składnik laktozy (cukru mlecznego).

Disacharydy to połączenia dwóch monosacharydów, np.:

• sacharoza (glukoza + fruktoza) – znana z cukierniczki,
• laktoza (glukoza + galaktoza) – obecna w mleku i niektórych przetworach, 
• maltoza (glukoza + glukoza) – cukier słodowy, obecny w piwie i produktach zbożowych.

Brzmi znajomo? Słusznie – wiele z tych nazw pojawia się na etykietach.

Organizm nie traktuje wszystkich cukrów w jednakowy sposób. Fruktoza pochodząca z jabłka przynosi inne skutki niż ta dodana do słodzonego napoju w postaci syropu glukozowo-fruktozowego.

Właśnie dlatego coraz częściej mówi się nie tylko o „cukrach prostych”, ale też o cukrach dodanych. To termin, który warto znać, bo dotyczy tych cukrów, które nie występują naturalnie i zostały wprowadzone do produktu przez producenta lub samego konsumenta – np. przez dosłodzenie herbaty lub wypieku. 

Węglowodany proste a złożone

Tu często robi się małe zamieszanie, więc warto uporządkować podstawy.

• Węglowodany złożone to takie, które składają się z długich łańcuchów cukrów prostych (najczęściej glukozy). Są to polisacharydy (poli- – wiele, sacharydy – cukry). Ich rozkład trwa dłużej, a organizm potrzebuje więcej czasu, by uzyskać z nich energię. 

Węglowodany proste to właśnie te mniejsze fragmenty (pojedyncze cząsteczki) – jak glukoza czy fruktoza – które szybko się wchłaniają i gwałtownie podnoszą poziom cukru we krwi.

Przykłady z życia wzięte:

• łyżeczka cukru do herbaty – błyskawiczny zastrzyk glukozy,
• kromka pełnoziarnistego chleba – stabilne, długotrwałe źródło energii.

I jeden, i drugi produkt dostarcza nam węglowodanów. Warto zaznaczyć: każdy węglowodan (nawet złożony) na końcu i tak rozkładany jest do cukru prostego – glukozy. Jaka jest różnica między poszczególnymi związkami? Tempo, w jakim trafia do krwi, oraz zawartość innych składników odżywczych w produkcie.

Gdzie występują cukry proste?

Jeśli wydaje Ci się, że cukry proste to tylko batoniki i słodzone napoje – czas poszerzyć swój pogląd na codzienną dietę. Cukry proste występują zarówno w produktach naturalnych, jak i przetworzonych. Różnica polega na tym, w jakiej formie i w jakim „towarzystwie”.

Produkty, które naturalnie zawierają cukry proste (węglowodany proste):

• świeże owoce,
• mleko i jego przetwory, 
• miód. 

Produkty, które zawierają dodane cukry proste:

• słodycze,
• napoje gazowane i energetyczne,
• dosładzane soki owocowe,
• jogurty owocowe, mleczne napoje, 
• gotowe płatki śniadaniowe (nawet te „fit”),
• produkty light (często odtłuszczone kosztem dodania cukru),
• pieczywo cukiernicze, 
• wędliny, kabanosy, kiełbasy (do mięsnych przetworów często dodaje się cukier), 
• przetworzona żywność.

Czy to lista zakazanych produktów? Niekoniecznie. Jednak warto sobie uświadomić, że kubek smakowego jogurtu może zawierać więcej cukru niż pączek. Jeśli włączasz takie produkty do jadłospisu, zadbaj o umiar i obecność składników o wysokiej wartości odżywczej.

Czy zawsze należy unikać cukrów prostych?

Nie. Ale warto je „rozsądnie wkomponować” w swoją dietę. Cukry proste nie są „złe” z definicji – wszystko zależy od kontekstu.

Są sytuacje, kiedy sięgnięcie po cukier prosty ma sens i może pomóc:

• przed intensywnym wysiłkiem fizycznym – sportowcy sięgają po łatwo przyswajalne węglowodany, żeby szybko zapewnić sobie zastrzyk energii – np. banan 30 minut przed treningiem to świetna opcja.
• po treningu – organizm w tym czasie „szuka” cukru. Połączenie węglowodanów prostych i białka wspiera regenerację. Stąd popularność koktajli z owocami czy gotowych napojów izotonicznych.
• w diecie lekkostrawnej – osoby po operacjach, z problemami trawiennymi czy chorobami przewlekłymi czasem lepiej tolerują węglowodany proste niż złożone. W tym przypadku cukry proste (np. z białego ryżu, kompotu czy kleiku) bywają lepiej przyswajalne niż produkty z dużą ilością błonnika. 
• w hipoglikemii – czyli gwałtownym spadku cukru we krwi, np. u osób z cukrzycą. Tu liczy się szybki efekt.

Czy cukier cukrowi nierówny? Jakie produkty wybierać?

Już wiesz, że czasami świadome sięganie po cukry proste ma sens. Warto jednak wiedzieć, które źródła mogą być „lepszym” wyborem od innych.

Jeśli świadomie sięgasz po cukry proste – dobrze, żeby niosły ze sobą coś więcej niż tylko kalorie. Idealnie: trochę błonnika, witamin, składników mineralnych, błonnika czy chociaż odrobiny białka. 

Lepsze źródła cukrów prostych:

• dojrzałe owoce – np. banany, mango, gruszki – naturalna słodycz, a przy tym błonnik, witamina C, potas i naturalne antyoksydanty;
• suszone owoce – morele, śliwki, daktyle czy figi to skoncentrowane źródło cukrów, ale też żelaza, potasu i sporej ilości błonnika. Warto wybierać te bez dodatku siarki i cukru;
• przetwory owocowe 100% – dżemy i musy bez dodatku cukru, konserwantów i zagęstników;
• miód – najlepszy jakościowo to ten z lokalnych pasiek, surowy, niepodgrzewany;
• syrop klonowy i syrop daktylowy – w niewielkich ilościach mogą stanowić alternatywę dla białego cukru. 
• owocowe koktajle (smoothie) – najlepiej domowe, z dodatkiem błonnika (np. siemienia lnianego, płatków owsianych) i źródła białka (np. jogurtu naturalnego lub twarogu); 
• batony na bazie owoców suszonych i orzechów (domowe, lub z prostym składem ze sklepu) – błonnik, zdrowe tłuszcze, białko i naturalne cukry. 

Wnioski? Demonizowanie cukru bywa nieskuteczne. W codziennym jadłospisie liczy się nie tylko ilość cukrów prostych, ale też ich forma, pochodzenie i towarzystwo innych składników odżywczych.

Zamiast eliminować je całkowicie, naucz się rozpoznawać ich rodzaje. Wtedy świadome wybory przyjdą naturalnie – bez frustracji, bez poczucia winy i bez potrzeby liczenia każdego grama.

Bibliografia 

1. Rychlik, E., Stoś, K., Woźniak, A., Mojskiej, H. (2024). Normy żywienia dla populacji Polski. Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy.
2. Jarosz, M., Sajór, I., Gugała-Mirosz, S., & Nagel, P. (2019). Czy wiesz, ile potrzebujesz węglowodanów. Do You Know How Many Carbohydrates You Need. National Institute of Food and Nutrition.
3. Drzewiecka, A. (2016). Sztuczne i naturalne środki słodzące. Kosmetologia Estetyczna, 5(4), 365-368.
4. Raben, A., Macdonald, I. A., & Fogelholm, M. (2017). Health aspects of mono-and disaccharides. In Carbohydrates in Food (pp. 115-168).
5. Niaz, K., Khan, F., & Shah, M. A. (2020). Analysis of carbohydrates (monosaccharides, polysaccharides). In Recent advances in natural products analysis (pp. 621-633). Elsevier.
6. Gonzalez, J. T., & Betts, J. A. (2019). Dietary sugars, exercise and hepatic carbohydrate metabolism. Proceedings of the Nutrition Society, 78(2), 246-256.