Dieta płynna – zasady i komu jest polecana?

W dietetyce wykorzystuje się wiele schematów żywienia dostosowanych do potrzeb konkretnego pacjenta. Wśród nich pojawia się dieta płynna. Brzmi jak wyrok dla smaku i apetycznej formy jadłospisu? Zupa ze szczyptą soli, kleik, kisiel i herbata. No trzeba przyznać, że takie menu nie zachęca… 

Jednak dieta płynna ma kilka odsłon – i zdecydowanie inne zastosowanie niż to, które czasami powielane jest przez internetowych „znawców”. Kiedy specjalista wpisuje ją do zaleceń, robi to nie z braku pomysłów, lecz w odpowiedzi na konkretne potrzeby organizmu.

Czym różni się klasyczna dieta płynna od sokowych detoksów i diet oczyszczających? 

Czym jest dieta płynna? 

„Dieta płynna” – niektórzy wyobrażają sobie tydzień na rosole, inni mają przed oczami słynną „oczyszczającą” kurację z modnych blogów. W dietetyce klinicznej traktuje się to zagadnienie znacznie poważniej.

W rozumieniu medycznym dieta płynna odnosi się do sposobu żywienia, który opiera się wyłącznie na konsumpcji produktów w postaci płynnej – zarówno przezroczystych (klarownych), jak i bardziej treściwych, półpłynnych (papkowatych). To strategia żywieniowa stosowana w określonych wskazaniach klinicznych. 

W praktyce klinicznej lekarz lub dietetyk może zalecić dietę płynną pacjentowi przed badaniem endoskopowym, w okresie przed zabiegiem chirurgicznym, po operacjach w obrębie przewodu pokarmowego lub przy nasilonych problemach z gryzieniem i połykaniem. Taki model żywienia różni się zasadniczo od tzw. detoksów sokowych – na ten temat za chwilę.

Rodzaje diet płynnych – płynna, klarowna i papkowata

W potocznym rozumieniu dieta płynna bywa interpretowana jako każdy sposób odżywiania, w którym pokarmy występują w formie rozdrobnionej, papkowatej, zup, koktajli lub – niestety – soków i słodzonych kisieli. 

Warto w tym miejscu od razu rozdzielić fakty od mitów i przejść do dokładniejszych definicji.

Dieta płynna klarowna

W szpitalnych korytarzach często można usłyszeć: „Pacjent na diecie klarownej”. Taki model odżywiania polega na dostarczaniu wyłącznie przezroczystych płynów, bez stałych resztek, włókien czy tłuszczu.

• Przykłady produktów – czysty bulion, napary ziołowe, herbata, woda, klarowne soki owocowe (np. jabłkowy, ale nie przecierowy), napoje izotoniczne. Brak w niej mleka, kefirów, zup kremów czy odżywek białkowych.

Taka dieta często nie zaspokaja zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze. Ważne jest pokrycie potrzeb energetycznych (dostarczenie odpowiedniej ilości kalorii). Jej celem jest krótkoterminowe odciążenie przewodu pokarmowego i umożliwienie obserwacji objawów lub przygotowanie do badania/zabiegu – „krótkoterminowe” jest tutaj kluczowym słowem. 

• Wskazania do diety klarownej – okres przed badaniami diagnostycznymi (np. kolonoskopią), faza pooperacyjna tuż po zabiegu w obrębie przewodu pokarmowego, ostra biegunka, aktywne fazy zatruć pokarmowych.

Dieta płynna (papkowata)

Zdecydowanie częściej spotykana w codziennym życiu niż „klarowny” model. W diecie płynnej/papkowatej dozwolone są produkty o konsystencji gęstego płynu, półpłynne i przecierowe.

• Przykłady produktów – zupy kremy, jogurty pitne, kisiele i budynie (najlepiej domowe, bez dodatku cukru), przeciery warzywno-owocowe, zmiksowane kasze, musy, purée. 

Dieta płynna pełna pozwala na zbilansowanie posiłków i pokrycie zapotrzebowania na większość składników odżywczych – jeśli zostanie dobrze zaplanowana. Tym różni się od „klarownej”, że pozwala na większą różnorodność smaków, a co najważniejsze – odpowiednią podaż białka, tłuszczów i złożonych węglowodanów.

• Wskazania do diety płynnej – okres rekonwalescencji po zatruciach, aktywne fazy chorób zapalnych przewodu pokarmowego, faza przejściowa między dietą klarowną a standardowym sposobem żywienia, problemy ze zgryzem i jamą ustną. 

Detoksy sokowe – nie myl z dietą płynną!

Nie można wrzucać do jednego worka diety płynnej i popularnych detoksów sokowych. Podkreślamy ten fakt, ponieważ czasami oba podejścia są ze sobą utożsamiane. 

Detoks sokowy polega na czasowym żywieniu się wyłącznie sokami owocowymi i warzywnymi – często wyciskanymi na zimno (modnymi i diabelsko drogimi). Z punktu widzenia dietetyka – to wątpliwa przyjemność dla wątroby i żołądka, a efekt „oczyszczenia” opiera się głównie na efekcie placebo i… biegunce.

Dieta oparta na sokach, nawet tych domowej roboty, nie dostarcza wszystkich aminokwasów egzogennych (czyli białka, którego organizm sam nie wytwarza) i niezbędnych tłuszczów. Taki jadłospis długoterminowo prowadzi do drastycznych niedoborów, zaburzeń elektrolitowych, hipoglikemii i spadku masy mięśniowej. Nie istnieją dowody na skuteczność detoksów sokowych, a ich regularne stosowanie potrafi odbić się czkawką w postaci pogorszenia ogólnego stanu zdrowia.

Dieta ubogoresztkowa a dieta płynna – dlaczego często są łączone?

Wielu pacjentów słyszy o „diecie ubogoresztkowej”, gdy dostaje zalecenia przejścia na dietę płynną. 

• Dieta ubogoresztkowa ogranicza ilość błonnika pokarmowego (czyli włókien roślinnych), by zminimalizować objętość stolca oraz podrażnienie jelit.

Takie postępowanie sprawdza się szczególnie w chorobach zapalnych jelit, w okresach zaostrzeń choroby Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, po operacjach chirurgicznych na jelicie grubym lub w stanach po usunięciu części przewodu pokarmowego.

Klarowna dieta płynna z definicji wpisuje się w model żywienia ubogoresztkowego, ponieważ nie zawiera produktów o wysokiej zawartości błonnika – surowych warzyw, pieczywa pełnoziarnistego (czy innych produktów pełnoziarnistych), orzechów i strączków. 

Z drugiej strony, nie każda dieta płynna będzie dietą ubogoresztkową – jeśli produkt wykorzystany do przygotowania zupy czy koktajlu jest bogaty w błonnik pokarmowy, forma jego podania w tym kontekście nie będzie miała większego znaczenia. 

Przeplatanie tych dwóch pojęć wynika z faktu, że w praktyce oba modele są stosowane naprzemiennie w trakcie rekonwalescencji lub przygotowania do badań.

Zasady diety płynnej – nie tylko rosół i kisiel

Dieta płynna, nawet w krótkim okresie, powinna dostarczać odpowiednią ilość energii, białka, tłuszczów i węglowodanów oraz wszystkich niezbędnych witamin i składników mineralnych.

W diecie płynnej najważniejsze pozostaje zachowanie odpowiedniej konsystencji – posiłki muszą być na tyle płynne lub gładkie, aby nie obciążać przewodu pokarmowego i nie sprawiać trudności podczas przełykania.

Unika się fragmentów stałych, twardych skórek, pestek, włókien – wszystko musi mieć postać jednolitego płynu, kremu lub musu.

• Ciekawostka – czy wiesz, że połknięcie klarownego płynu (wody) angażuje więcej mięśni niż połknięcie produktu o lekko zagęszczonej konsystencji? Stąd też u pacjentów z dysfagią (zaburzeniami połykania) praktykuje się zagęszczanie napojów m.in. skrobią ziemniaczaną. 

Przykładowe produkty w diecie płynnej (papkowatej):

• zupy kremy z warzyw (po przetarciu przez sitko lub zmiksowaniu na gładko),
• niskotłuszczowe pitne produkty mleczne (np. jogurty i kefiry),
• koktajle mleczne, owocowe lub warzywne (z uwzględnieniem źródeł białka, węglowodanów i tłuszczów),
• kisiele, budynie, rzadkie kaszki, ryżanki, 
• pasty, musy, kremy z warzyw, owoców czy orzechów, 
• odżywki białkowe (np. preparaty typu Nutridrink, Fortimel – Oral Nutritional Supplements, ONS). 

Wbrew pozorom dieta płynna nie musi być monotonna. Wystarczy wykorzystać blender, parowar i odrobinę kreatywności, aby stworzyć posiłki nie tylko wartościowe, ale również smaczne. 

W menu mogą pojawić się np. krem z indyka i batatów z oliwą; ryżanka z malinami i masłem migdałowym; koktajl z banana, kaszy pęczak i orzeszków ziemnych, czy nawet chłodnik na kefirze z koperkiem.

Komu zaleca się dietę płynną? Wskazania medyczne i praktyka

Dieta płynna nie powinna trafiać na stałe do jadłospisu osób zdrowych – jej zadaniem pozostaje wsparcie organizmu w specyficznych sytuacjach zdrowotnych. 

Przede wszystkim lekarze i dietetycy kliniczni kierują pacjentów na dietę płynną w przebiegu chorób i procedur, które wykluczają spożycie pokarmów stałych. 

• Najczęściej decyzja o jej wprowadzeniu zapada z myślą o odciążeniu układu pokarmowego lub zapewnieniu bezpieczeństwa podczas okresu przygotowań „do” lub rekonwalescencji „po” badaniach i zabiegach.
• Drugi przypadek – ostre stany chorobowe. Dieta płynna jest stosowana przy ostrym zapaleniu trzustki, ciężkich zaostrzeniach choroby wrzodowej lub poważnych infekcjach jamy ustnej i gardła. W takich okolicznościach każdy kęs chleba lub kawałek mięsa nasilałby objawy i spowalniał proces leczenia.
• Nie zapominajmy o pacjentach onkologicznych. Leczenie często wiąże się z owrzodzeniami i suchością w jamie ustnej oraz trudnościami z przełykaniem. Dieta płynna pozwala utrzymać spożycie energii i składników odżywczych nawet w najbardziej wymagającym okresie terapii.
• W praktyce model wykorzystuje się także u osób starszych z zaburzeniami połykania oraz pacjentów po urazach szczęki, operacjach stomatologicznych i rekonstrukcyjnych. 

Bibliografia 

1. Ciborowska, H., Ciborowski, A. (2022). Dietetyka Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie. 
2. Oates, J. R., & Sharma, S. (2023). Clear Liquid Diet. NIH. In StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538500/
3. Nguyen, D. L., Jamal, M. M., Nguyen, E. T., Puli, S. R., & Bechtold, M. L. (2016). Low-residue versus clear liquid diet before colonoscopy: a meta-analysis of randomized, controlled trials. Gastrointestinal endoscopy, 83(3), 499-507.
4. SP ZOZ MSWiA w Szczecinie. (2023). Diety i zalecenia żywieniowe. Pobrane z: https://www.gov.pl/web/spzoz-mswia-szczecin/diety-i-zalecenia-zywieniowe