Ortoreksja – kiedy zdrowe odżywianie staje się obsesją?

W Polsce z zaburzeniami odżywiania zmaga się ponad 1,2 miliona osób. Statystyki dotyczą zdiagnozowanych przypadków i ogólnych szacunków – niestety osób z podobnymi problemami może być znacznie więcej. 

Gromadzone dane dotyczą przede wszystkim dziewcząt w wieku nastoletnim. Jednak problem zaburzonej relacji z jedzeniem może dotknąć każdego z nas – niezależnie od wieku czy płci. 

Wśród diagnoz, obok anoreksji i bulimii, coraz częściej pojawia się mniej znana, ale nie mniej groźna ortoreksja. Gdzie kończy się troska o zdrowe odżywianie, a zaczyna problem?

Czym charakteryzuje się ortoreksja?

Pojęcie „ortoreksji” odnosi się do zaburzenia, które wyrosło na gruncie coraz większego zainteresowania zdrowym stylem życia. 

• To uporczywa potrzeba jedzenia „idealnie” – bez dodatków, bez chemii, bez marginesu na błędy. 

Sam termin powstał z połączenia greckich słów orthos – prawidłowy – i orexis – apetyt. Po raz pierwszy pojawił się w 1997 roku, kiedy amerykański lekarz Steven Bratman zaczął zauważać u siebie i swoich pacjentów coś niepokojącego: obsesję na punkcie jakości jedzenia, która negatywnie wpływała na jakość ich życia.

U wielu osób problem rozwija się z niewielkich zmian w sposobie żywienia – odstawienia słodyczy, szukania i kupowania produktów „bio” czy unikania przetworzonej żywności.

• Chociaż ogólnie rzecz biorąc to zdrowe nawyki, o problemie, który jest z nimi związany możemy mówić wtedy, gdy te i podobne zachowania stają się głównym punktem codzienności. W diecie osób chorujących na ortoreksję każdy produkt przechodzi dość subiektywną „ocenę jakości”, każdy składnik musi być ekologiczny, naturalny, idealnie przygotowany, a samo jedzenie staje się źródłem stresu. 

W ortoreksji nie dominuje lęk przed przyrostem masy ciała. Osoba nie ogranicza ilości jedzenia z powodu chęci schudnięcia, lecz z potrzeby spożywania wyłącznie żywności, którą uznaje za zdrową i „czystą”. W praktyce najczęściej wiąże się to z eliminacją wielu produktów – od tych, które zawierają np. konserwanty czy dodatek cukru, po każde danie nieprzygotowane samodzielnie. 

Jak diagnozuje się ortoreksję?

Ortoreksja nie jest oficjalnie uznawana za zaburzenie psychiczne. Obecnie jednak coraz więcej specjalistów uważa, że powinna zostać uwzględniona w medycznych klasyfikacjach oraz podkreśla, że jej objawy mogą poważnie utrudniać codzienne życie i negatywnie wpływać na zdrowie – nie tylko fizyczne, ale też psychiczne. 

Rozpoznanie ortoreksji nadal sprawia trudności ze względu na brak jednej, uniwersalnej definicji i uznanych kryteriów diagnostycznych. 

W 2022 roku grupa 47 ekspertów z 14 krajów wypracowała trzy zasadnicze objawy tego zaburzenia​.

• Pierwszy z nich odnosi się do obsesji na punkcie zdrowego odżywiania, która prowadzi do sztywnych zasad dietetycznych i unikania pokarmów uważanych za niewłaściwe. Jedzenie nieustannie zajmuje myśli, a posiłki są głównymi punktami dnia. 
• Drugi dotyczy negatywnych konsekwencji zdrowotnych lub psychospołecznych (w tym niedożywienia, osamotnienia czy trudności w relacjach) – życie towarzyskie, relacje czy spontaniczność znikają na rzecz kontroli nad dietą, pojawiają się wyrzuty sumienia lub lęk po „niewłaściwym” posiłku. 
• Trzeci zakłada, że mimo destrukcyjnych skutków, osoba postrzega swoje zachowania jako słuszne (objawy egosyntoniczne) – ten aspekt niestety często utrudnia podjęcie terapii.

Wśród objawów dominują także niepokój przy odstępstwie od diety, rytualizacja posiłków, unikanie sytuacji towarzyskich, które mogłyby mieć związek z jedzeniem, perfekcjonizm oraz skłonność do moralnego oceniania jedzenia i innych osób na podstawie ich wyborów żywieniowych​.

W diagnozie mogą pomóc specjalistyczne kwestionariusze, np. ORTO-15, EHQ (Eating Habits Questionnaire) czy nowszy ONI (Orthorexia Nervosa Inventory). W Polsce coraz częściej wykorzystuje się także skalę TOS (Teruel Orthorexia Scale). 

Ortoreksja nie może być uznawana za styl życia – to realne zaburzenie, które wymaga pomocy psychodietetyka, psychologa lub psychiatry.

Sprawdź nasze diety z wyborem menu jeżeli zależy Ci na konkretnych posiłkach każdego dnia.

Ortoreksja na tle innych zaburzeń odżywiania – czy jest tak samo niebezpieczna?

Choć ortoreksja nie została jeszcze sklasyfikowana jako odrębne zaburzenie psychiczne, jej konsekwencje nie odbiegają od tych obserwowanych w anoreksji czy bulimii. Przewlekła restrykcja diety często prowadzi do niedoborów pokarmowych, utraty masy ciała, braku miesiączki, zaburzeń hormonalnych czy spadku odporności.

• W badaniach wskazuje się na podobieństwa między ortoreksją a anoreksją – w obu przypadkach występuje perfekcjonizm, potrzeba kontroli i lęk przed „utraceniem czystości” diety. Różnica polega na motywie – osoby z anoreksją obawiają się przyrostu masy ciała, podczas gdy ortorektycy chcą w swoim przekonaniu zachować zdrowie. W praktyce jednak objawy bywają równie wyniszczające.

Ortoreksja może być początkiem poważniejszych problemów z odżywianiem. To pozornie niegroźne zaburzenie może rozwinąć się w anoreksję lub zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. 

Zdrowe odżywianie i dobra relacja z jedzeniem

Dbałość o zdrowie nie wymaga rygorystycznych zasad ani eliminowania całych grup produktów. Racjonalne odżywianie opiera się na różnorodności i elastyczności, a nie na perfekcji. 

Dieta może zawierać żywność uznawaną za „mniej wartościową” – np. pizzę, słodycze czy dania gotowe – jeśli pozostaje zrównoważona i odpowiada zapotrzebowaniu organizmu.

• Świadome odżywianie zakłada uważność – umiejętność odczytywania sygnałów głodu i sytości oraz zaspokajanie potrzeb żywieniowych i emocjonalnych, bez poczucia winy czy lęku. Taka relacja z jedzeniem sprzyja trwałemu zdrowiu fizycznemu i psychicznemu.

Moralne ocenianie jedzenia – dzielenie produktów na „zdrowe” i „niezdrowe” – sprzyja rozwojowi ortoreksji. W umiejętności prawidłowego komponowania codziennej diety liczy się nie tylko skład talerza, ale także elastyczność i zdolność do dostosowania wyborów do różnych sytuacji. Spotkanie z przyjaciółmi, wakacje czy spontaniczne wyjście do restauracji mogą – i powinny – być częścią zrównoważonego stylu życia.

Bibliografia 

1. Mateo-Martínez, G., Vázquez-Sellán, A., Díaz-Martínez, M. L., & Sellán-Soto, M. C. (2025). Orthorexia nervosa: healthy habit or pathology? Experiences and Expansion of the Consciousness of the Correct Diet. Heliyon.
2. Atchison, A. E., & Zickgraf, H. F. (2022). Orthorexia nervosa and eating disorder behaviors: A systematic review of the literature. Appetite, 177, 106134.
3. Niemczyk-Judas, A., Kozak, M., Ścisło, P., & Badura-Brzoza, K. (2023). Ortoreksja-aktualny przegląd badań. HUMANITAS Pedagogika i Psychologia, 1, 237-248.
4. Gortat, M., Samardakiewicz, M., & Perzyński, A. (2021). Ortoreksja–wypaczone podejście do zdrowego odżywiania się. Psychiatria Polska, 55(2), 421-433.
5. Kalra, S., Kapoor, N., & Jacob, J. (2020). Orthorexia nervosa. JPMA. The Journal of the Pakistan Medical Association, 70(7), 1282-1284.
6. Horovitz, O., & Argyrides, M. (2023). Orthorexia and orthorexia nervosa: A comprehensive examination of prevalence, risk factors, diagnosis, and treatment. Nutrients, 15(17), 3851.
7. Donini, L. M., Barrada, J. R., Barthels, F., Dunn, T. M., Babeau, C., Brytek-Matera, A., … & Lombardo, C. (2022). A consensus document on definition and diagnostic criteria for orthorexia nervosa. Eating and Weight Disorders-Studies on Anorexia, Bulimia and Obesity, 27(8), 3695-3711.
8. Niedzielski, A., & Kaźmierczak-Wojtaś, N. (2021). Prevalence of orthorexia nervosa and its diagnostic tools—a literature review. International journal of environmental research and public health, 18(10), 5488.